ប្រាសាទរាប់ពាន់ដែលមានទីតាំងនៅលើសណ្ឋានដីនៃប្រទេសកម្ពុជា មានតួនាទីក្នុងការក្រើនរំឭកអំពីវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបរបស់ប្រទេសនេះពីអតីតកាលដ៏យូរលង់ណាស់មកហើយ។ ប្រាសាទជានិមិត្តរូបនានា រួមមានប្រាសាទអង្គរវត្តជាអាទិ៍ គឺជាមោទនភាពរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា ព្រមទាំងត្រូវបានទទួលស្គាល់ថាជាផ្នែកដ៏សំខាន់មួយនៃបេតិកភណ្ឌរបស់មនុស្សជាតិ។ ប្រាសាទអង្គរវត្ត និងប្រាសាទដទៃទៀត ដែលស្ថិតនៅក្នុងខេត្តសៀមរាបត្រូវបានអភិរក្សយ៉ាងល្អ តាមរយៈការផ្តួចផ្តើមរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា សហការជាមួយអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាល ព្រមទាំងអង្គការសហប្រជាជាតិដើម្បីការអប់រំ ការស្រាវជ្រាវបែបវិទ្យាសាស្ត្រ និងវប្បធម៌ ឬហៅកាត់ថា អង្គការយូណេស្កូ។ បន្ថែមលើសពីនេះទៀត តំបន់ប្រាសាទទាំងនេះក៏ជាទីតាំងទាក់ទាញភ្ញៀវទេសចរដ៏ចម្បងដែរ។ បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នៅតាមបណ្តាខេត្តផ្សេងៗក្រៅពីប្រាសាទអង្គរវត្ត គឺពុំមានសំណាងបែបនេះឡើយ។ ភាគច្រើននៃបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដែលមិនអាចកាត់ថ្លៃបានរបស់កម្ពុជា ត្រូវបានរឹបអូសនិងដាក់ឲ្យស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់ គ្រងរបស់អាណានិគម ឬទទួលរងឥទ្ធិពលពីសង្គ្រាមនិងប្រឈមទៅនឹងការលួចបំផ្លាញ។ ជាលទ្ធផល តំបន់ប្រាសាទទាំងនោះស្ថិតក្នុងស្ថានភាពលំបាក។
“ប្រសិនបើអ្នកបានរស់រានមានជីវិតពីរបបប្រល័យពូជសាសន៍ អ្នកគឺជាមនុស្សដែលមានសំណាងខ្លាំងណាស់។ អ្នកអាចចាប់ផ្តើមជីវិតសារជាថ្មីម្តងទៀត។ អ្នកអាចមានទីជម្រក មានផ្ទះសម្បែង មានការងារធ្វើ មានមិត្តភ័ក្ត្រ និងចាប់ផ្តើមកសាងគ្រួសារថ្មីមួយ។ ប៉ុន្តែអ្នកនឹងមានការរំខានដោយសារតែរឿងរ៉ាវជាច្រើនដែលបានកើតឡើងមកលើខ្លួនអ្នក។ ជីវិតនិងផ្លូវចិត្តរបស់អ្នកទទួលរងការបែកបាក់។ បេះដូងរបស់អ្នកទទួលរងការឈឺចាប់ពីការបាត់បង់មនុស្សជាទីស្រឡាញ់។ អ្នកត្រូវបានរំខានដោយការចងចាំរបស់អ្នក។ អ្នកមានអារម្មណ៍ថាមានកំហុសដោយសារតែអ្នកអាចរស់រានមានជីវិត ខណៈដែលមនុស្សជាច្រើននាក់ផ្សេងទៀតបានបាត់បង់ជីវិត ហើយអ្វីដែលអាក្រក់ជាងនេះទៀតនោះ គឺអ្នកអាចបាត់បង់ក្តីសង្ឃឹម”។ -- ឆាំង យុ
ការគំរាមកំហែងចំពោះបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជា បានកើតមានឡើងជាច្រើនទម្រង់។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៩ ជនជាតិបារាំងបានរឹបអូសយកស្នាដៃសិល្បៈដ៏មានតម្លៃរបស់កម្ពុជា ព្រមទាំងបញ្ជូនស្នាដៃទាំងនោះទៅកាន់ទ្វីបអឺរ៉ុប។ សម្បត្តិវប្បធម៌កម្ពុជាជាច្រើន បច្ចុប្បន្នត្រូវបានតម្កល់នៅក្នុងសារមន្ទីរនានាក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប ដែលប្រហែលជាមិនត្រូវបានប្រគល់ត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញនោះទេ។
បន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យពីអាណានិគមបារាំង សង្គ្រាមបានកើតមានឡើងដែលបង្កឲ្យមានការខូចខាតដល់បេតិកភណ្ឌរបស់កម្ពុជា។ បន្ទាប់មកទៀត របបខ្មែរក្រហមបានលេចឡើង ព្រមទាំងបាននាំមកនូវការសម្លាប់រង្គាលនិងភាពចលាចលក្នុងប្រទេស។ ក្នុងអំឡុងពេលនៃការកាន់កាប់ប្រទេស របស់ខ្មែរក្រហម បញ្ញវន្តទាំងឡាយត្រូវបានសម្លាប់យ៉ាងរង្គាលស្ទើរផុតពូជ។ មានតែបុរាណវិទូ និងអ្នកអភិរក្សមួយចំនួនតូចតែប៉ុណ្ណោះដែលបានរស់រានមានជីវិត ដើម្បីជួយដល់ការថែរក្សានិងការពារតំបន់
ការគំរាមកំហែងចំពោះបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជា បានកើតមានឡើងជាច្រើនទម្រង់។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៩ ជនជាតិបារាំងបានរឹបអូសយកស្នាដៃសិល្បៈដ៏មានតម្លៃរបស់កម្ពុជា ព្រមទាំងបញ្ជូនស្នាដៃទាំងនោះទៅកាន់ទ្វីបអឺរ៉ុប។ សម្បត្តិវប្បធម៌កម្ពុជាជាច្រើន បច្ចុប្បន្នត្រូវបានតម្កល់នៅក្នុងសារមន្ទីរនានាក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប ដែលប្រហែលជាមិនត្រូវបានប្រគល់ត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញនោះទេ។
បន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យពីអាណានិគមបារាំង សង្គ្រាមបានកើតមានឡើងដែលបង្កឲ្យមានការខូចខាតដល់បេតិកភណ្ឌរបស់កម្ពុជា។ បន្ទាប់មកទៀត របបខ្មែរក្រហមបានលេចឡើង ព្រមទាំងបាននាំមកនូវការសម្លាប់រង្គាលនិងភាពចលាចលក្នុងប្រទេស។ ក្នុងអំឡុងពេលនៃការកាន់កាប់ប្រទេស របស់ខ្មែរក្រហម បញ្ញវន្តទាំងឡាយត្រូវបានសម្លាប់យ៉ាងរង្គាលស្ទើរផុតពូជ។ មានតែបុរាណវិទូ និងអ្នកអភិរក្សមួយចំនួនតូចតែប៉ុណ្ណោះដែលបានរស់រានមានជីវិត ដើម្បីជួយដល់ការថែរក្សានិងការពារតំបន់
បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ជាតិ។ បន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃរបបខ្មែរក្រហម ក្រុមទាហានបានចល័តចូលក្នុងតំបន់ប្រាសាទនានាដែលជាបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ដើម្បីស្វែងរកខ្មាំងសត្រូវរបស់ខ្លួន។ ស្ថិតក្នុងភាពចលាចលនាក្នុងអំឡុងពេលសង្គ្រាមស៊ីវិល អ្នកជំនួញឱកាសនិយមមួយចំនួនបានលួចយក និងលក់សម្បត្តិវប្បធម៌ទៅឲ្យបរទេស ដើម្បីបំពេញតម្រូវការអន្តរជាតិដែលកំពុងកើនឡើង។
ទោះបីជាបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌មិនត្រូវបានទទួលស្គាល់ថា ជាផ្នែកដ៏សំខាន់នៃសង្គ្រាមនិងអំពើប្រល័យពូជសាសន៍ក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនកម្ពុជាបានបាត់បង់បេតិកភណ្ឌរបស់ខ្លួនជាច្រើនអនេកដោយ សារអំពើឃោរឃៅ ព្រមទាំងបានបន្តបាត់បង់ជាច្រើនថែមទៀត បន្ទាប់ពីអំពើឃោរឃៅនោះត្រូវបានបញ្ចប់ទៅ។ ប្រជាជនកម្ពុជាបានរងទុក្ខវេទនាដោយសារសង្គ្រាម និងភាពវឹកវរជាច្រើនទសវត្សរ៍។ ដើម្បីថែរក្សាការចងចាំអំពីរបបខ្មែរក្រហម និងអាចឈានទៅរកមនសិការជាតិកាន់តែរឹងមាំតាមរយៈអត្តសញ្ញាណរួម និងមោទនភាពរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ជាតិត្រូវតែទទួលបានការអភិរក្ស។ ប្រទេសកម្ពុជាគួរតែជាសះស្បើយទាំងស្រុងតាមរយៈការរកអ្វីមួយមកបំពេញនូវភាពដែល បានបាត់បង់ទៅ។ ប្រទេសកម្ពុជា គឺជាជាតិមួយដែលសម្បូរទៅដោយបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដ៏ថ្លៃថ្លា។ ក្រសួងរប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈបានធ្វើសេចក្តីសន្និដ្ឋានថា ប្រទេសកម្ពុជាមានប្រាសាទយ៉ាងតិច៤ពាន់ ប្រាសាទ។ ដើម្បីស្វែងរកក្តីសង្ឃឹម ប្រទេសកម្ពុជាគួរគប្បីក្រឡេកមើលអតីតកាលរបស់ខ្លួន កសាងឡើងវិញ ផ្សះផ្សា និងព្យាបាលរបួសផ្លូវចិត្តអ្នកដែលធ្លាប់ឆ្លងកាត់របបខ្មែរក្រហម។
កិច្ចការស្រាវជ្រាវនេះ មានគោលបំណងសំខាន់ៗចំនួន៣គឺ៖ ១) ដើម្បីរារាំងគ្រោះមហន្តរាយផ្សេងៗទៅលើតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ តាមរយៈការលើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីផលប៉ះពាល់នានាស្តីពីការបំផ្លិចបំផ្លាញបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ដែលស្ថិតនៅក្រោមច្បាប់កម្ពុជានិងច្បាប់អន្តរជាតិ។ ២) បង្កើនការអប់រំដល់សិស្សានុសិស្ស និងកងទ័ពដែលមានតួនាទីរក្សាការពារបេតិកភណ្ឌជាតិ ស្តីពីបេតិកភណ្ឌរបស់ប្រទេសខ្លួន ព្រមទាំងប្រវត្តិសាស្ត្រតាមភូមិឲ្យកាន់តែច្រើនជាងមុន និង៣) លើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីសារៈសំខាន់នៃការទទួលស្គាល់ពីទីកន្លែងដែលយើងកំពុងរស់នៅ និងការការពារបេតិកភណ្ឌ វប្បធម៌របស់យើង ដើម្បីធ្វើឲ្យប្រទេសកម្ពុជាជាសះស្បើយទាំងស្រុងពីអំពើឃោរឃៅរបស់ខ្មែរក្រហម តាមរយៈការបំពេញនូវភាពដែលបានបាត់បង់ទៅ ដោយបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបរបស់កម្ពុជា។ ខណៈដែលបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជាភាគច្រើនទទួលរងការបំផ្លិចបំផ្លាញ នៅមានតំបន់បេតិក-ភណ្ឌជាច្រើនដែលនៅសេសសល់ និងទាមទារឲ្យមានការការពារ។
ទិដ្ឋភាពប្រវត្តិសាស្ត្រស្តីពីការលួចសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា
ប្រទេសកម្ពុជាជាដែនដីសម្បូរដោយបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ក៏ប៉ុន្តែនៅពេលដែលប្រទេសនេះស្ថិត ក្នុងភាពក្រីក្រនិងកណ្តោចកណ្តែង ស្ថានភាពនានាដែលនាំទៅរកការរុករាន និងលួចសម្បត្តិវប្បធម៌ បានកើតមានឡើង។
(ក) អាណានិគមបារាំង
ស្ថិតក្រោមអាណានិគមបារាំងចាប់ពីឆ្នាំ១៨៦៣រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៥៣ បារាំងបានប្រព្រឹត្តការរុករានលួចសម្បត្តិវប្បធម៌ទ្រង់ទ្រាយធំនៅទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា។ ក្នុងនាមជាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណា និគមបារាំង បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជាត្រូវបានលួចយកទៅដោយខុសច្បាប់។ អាជ្ញាធរនៃអាណានិគមបារាំង គឺជាអ្នកអនុញ្ញាតឲ្យមានទង្វើរនេះកើតមានឡើង ដោយជឿជាក់ថានេះជា“សិទ្ធិ”[1] របស់ ខ្លួន។ ប្រាសាទនានាត្រូវបានគាស់រំលើងដោយបុរាណវិទូ ដើម្បីយករូបចម្លាក់។ រូបចម្លាក់ទាំងនោះ ក៏បានបង្ហាញរូបរាងជាថ្មីម្តងទៀតនៅក្នុងសារមន្ទីរបារាំងក្រោមប្រធានបទ “ដើម្បីអប់រំជនជាតិបារាំងអំពីសិល្បៈខ្មែរ”[2]។ ជួនកាលមន្ត្រីរបស់អាណានិគមបារាំង បានលួចយករូចម្លាក់មុនបុរាណវិទូទៅទៀត។ ក្នុងឆ្នាំ១៩២០ នៅពេលដែលទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ភរិយាគាត់ត្រូវហិនហោច លោក អង់ដ្រេ ម៉ាលរ៉ូក ដែលជាកវីនិពន្ធសញ្ជាតិបារាំងម្នាក់ បានធ្វើដំណើរមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីលួចយករូបចម្លាក់ធ្វើជាប្រភពចំណូលរបស់ខ្លួន។ ម៉ាលរ៉ូក ត្រូវបានចាប់ខ្លួន កាត់ទោស និងផ្តន្ទាទោសឲ្យជាប់ពន្ធនាគារចំនួន៣ឆ្នាំ។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ ម៉ាលរ៉ូក មិនដែលទទួលទោសនេះដែរ។ ក្រោយមក ស្សាល ឌឺហ្គោល បានតែងតាំង ម៉ាលរ៉ូក ជារដ្ឋមន្ត្រីទីមួយនៃក្រសួងវប្បធម៌របស់បារាំង។[3]
វត្ថុបុរាណរបស់កម្ពុជាដែលបារាំងបានលួច គឺកំពុងតែស្ថិតនៅក្នុងសារមន្ទីរបារាំងនៅឡើយ។ ដោយសារតែពុំមានសន្ធិសញ្ញាអន្តរជាតិណាមួយ តម្រូវឲ្យមានការប្រគល់វត្ថុបុរាណដែលត្រូវបានលួចយកទៅនៅក្នុងអំឡុងអាណានិគមបារាំង មកឲ្យកម្ពុជាវិញ “ជនជាតិបារាំងយល់ថា ខ្លួនជាម្ចាស់លើវត្ថុបុរាណដែលត្រូវបានលួចទាំងនោះ ហើយកម្ពុជាក៏ជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួនដែរ”[4]។
(ខ) របប លន់ នល់
ទោះបីជាអាណានិគមបារាំង បាននាំយកវត្ថុបុរាណរបស់កម្ពុជាទៅជាច្រើនអនេកយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏“ប្រាង្គប្រាសាទភាគច្រើនមិនត្រូវបានប៉ះពាល់ឡើយនៅមុនសង្គ្រាមកើតឡើង” ។ អំឡុងពេលនៃរបបនេះ បណ្តាញលួចនិងជួញដូរសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ត្រូវបានបង្កើតឡើង។ នៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៧០និងឆ្នាំ១៩៧៥ ប្រទេសកម្ពុជាបានជួបប្រទះសង្គ្រាមស៊ីវិល ពោលគឺស្ថិតនៅក្រោមរបប លន់ នល់ ដែលគាំទ្រដោយសហរដ្ឋអាមេរិក។ ដោយសារប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតក្នុងទីតាំងយុទ្ធសាស្ត្រក្នុងការរុញច្រានសង្គ្រាមវៀតណាម អាមេរិកបានទម្លាក់គ្រាប់បែកស្រោចដូចទឹកភ្លៀងមកលើប្រទេសនេះ ដោយបានសម្លាប់ប្រជាជនជាច្រើន ព្រមទាំងបានបំផ្លិចបំផ្លាញប្រាសាទ និងវត្តអារាមច្រើនរាប់មិនអស់។ ទន្ទឹមនឹងនេះ មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់របស់រដ្ឋាភិបាល លន់ នល់ ដែលបានឃុបឃិតនៅក្នុងសកម្មភាព “ចោរកម្មទ្រង់ទ្រាយធំនិងមានទម្រង់ជាប្រព័ន្ធ” មកលើតំបន់បេតិកភណ្ឌកម្ពុជា គឺជាចំណែកមួយក្នុងការចូលរួមបំផ្លាញតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ជាតិ។
(គ) របបខ្មែរក្រហម
ខ្មែរក្រហមបានឡើងកាន់កាប់អំណាចភ្លាមៗនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៥ និងបានធ្វើសកម្មភាពសម្លាប់ទ្រង់ទ្រាយធំ ដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាជាឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងនឹងមនុស្សជាតិដ៏ឃោរឃៅមួយក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ នៅក្នុងអំឡុងរបបខ្មែរក្រហម ប្រជាជនរាប់លាននាក់ត្រូវបានសម្លាប់។ ការសម្លាប់រង្គាលនេះបានបន្តកើតមានឥតឈប់ឈរ រហូតដល់ខ្មែរក្រហមត្រូវបានបណ្តេញចេញពីអំណាចដោយកងកម្លាំងវៀតណាម។
ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧០រហូតដល់១៩៧៥ នៅពេលដែលខ្មែរក្រហមមិនទាន់បានឡើងកាន់អំណាច ទាំងស្រុងនិងកំពុងតែមានសកម្មភាពនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ខ្មែរក្រហមពុំមានចេតនាបំផ្លាញតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាឡើយ។ សូម្បីតែនៅពេលដែលខ្មែរក្រហមបានឡើងកាន់អំណាច ក៏ដោយ ក៏“ប្រាសាទអង្គរនៅតែជាផ្នែកចម្បងនៃការនិទានរៀបរាប់របស់ខ្មែរក្រហម”។ ប្រសិនបើមានការបំផ្លាញសម្បត្តិវប្បធម៌កើតមានឡើងក្នុងរបបខ្មែរក្រហម ទង្វើរនេះក៏មិនទទួលបានការឯកភាពពីសំណាក់មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមដែរ។
បន្ទាប់ពីកងកម្លាំងវៀតណាមចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជានៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩ ខ្មែរក្រហមបានប្តូរទីតាំងមូលដ្ឋានទៅកាន់ភូមិភាគឧត្តរនៃប្រទេសកម្ពុជាវិញ គឺនៅក្បែរព្រំដែនថៃ ជាទីតាំងដែលអ្នកទាំងនេះបន្តសកម្មភាពទ័ពព្រៃរបស់ខ្លួន។ ដោយសារមានការគាំទ្រពីអន្តរជាតិ ខ្មែរក្រហមបានប្រើប្រាស់យុទ្ធវិធីមិនស្របច្បាប់ ដើម្បីទទួលបានហិរញ្ញប្បទានទ្រទ្រង់ប្រតិបត្តិការរបស់ខ្លួន។ ដើម្បីទទួលបានធនធានហិរញ្ញវត្ថុទ្រទ្រង់ដល់ជំហរផ្តាច់ខ្លួន អមជាមួយនឹងភាពវឹកវរបង្កឡើងដោយសារតែសង្គ្រាមស៊ីវិលក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ខ្មែរក្រហមបានរុករានបំផ្លិចបំផ្លាញប្រាង្គប្រាសាទនៅក្នុងតំបន់កាន់កាប់របស់ខ្លួន ដើម្បីលួចយកសម្បត្តិវប្បធម៌។ ខ្មែរក្រហមបានរត់ពន្ធរូបចម្លាក់នានាចេញពីប្រទេសកម្ពុជាទៅកាន់ប្រទេសថៃ ដើម្បីលក់ទៅឲ្យអ្នកប្រមូលទិញបរទេស។ ព័ត៌មានទាក់ទងនឹងសកម្មភាពលួចយកសម្បត្តិវប្បធម៌របស់ខ្មែរក្រហម នៅមានតិចតួចប៉ុណ្ណោះ ដោយហេតុថាសកម្មភាពភាគច្រើនពុំត្រូវបានកត់ត្រាទុក។
(ឃ) ក្រោយរបបខ្មែរក្រហម
បន្ទាប់ពីការដួលរលំរបបខ្មែរក្រហម មានព័ត៌មានតិចតួចណាស់ដែលត្រូវបានបន្សល់ទុកអំពី ភស្តុតាងនៃអ្នកចួលរួម និងពេលវេលានៃសកម្មភាពលួចយកសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិ។ ព័ត៌មានភាគច្រើនបានរៀបរាប់អំពីការប្តូរវេនគ្នារបស់យោធាខ្មែរក្រហម ក្នុងការលួចយកសម្បត្តិវប្បធម៌ដើម្បីប្រាក់។[1] បន្ថែមលើសពីនេះទៅទៀត ព័ត៌មានមួយចំនួនបានលើកឡើងថា ជនជាតិថៃគឺជាអ្នកប្រព្រឹត្តសកម្មភាព លួចយកសម្បត្តិវប្បធម៌ដោយផ្ទាល់ តាមរយៈការជួលឲ្យប្រជាជនកម្ពុជានៅក្នុងតំបន់ធ្វើការលួចយកឲ្យខ្លួន ឬចូលរួមក្នុងសកម្មភាពលួចដោយខ្លួនឯងផ្ទាល់។
អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ បានពិព័រណ៌នាអំពីដំណើរការដែលពាណិជ្ជករធ្វើការបញ្ជាទិញវត្ថុបុរាណដែលបានលួចយកពីប្រទេសកម្ពុជា នៅក្នុងអំឡុងពេលសង្គ្រាមស៊ីវិល (និងក្នុងករណីខ្លះ គឺបន្ទាប់ពីសង្គ្រាមបញ្ចប់ទៅ)។ ពាណិជ្ជករ បានធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយមន្ត្រីយោធាជាន់ខ្ពស់មួយរូបនៅក្នុងជួរ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។ បន្ទាប់មក មន្ត្រីយោធារូបនោះធ្វើការទាក់ទងទៅកាន់ឈ្មួញកណ្តាលដែលជាអ្នកបញ្ជាឲ្យប្រជាជនធ្វើការលួចយកវត្ថុបុរាណទៅឲ្យ។ ក្រោយមក វត្ថុបុរាណទាំងនោះត្រូវបាននាំយកឆ្លងដែនទៅកាន់ប្រទេសថៃ រួចត្រូវបានលក់បន្តទៅឲ្យបរទេស។ ជនដៃដល់នៃឧក្រិដ្ឋកម្មទាំងនេះ បានធ្វើសកម្មភាពចោរកម្មនៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាល និងឆ្លៀតឱកាសក្នុងពេលមានភាពចលាចលដែលបង្កឡើងដោយសង្គ្រាមស៊ីវិល ដើម្បីបិទបាំងសកម្មភាពរត់ពន្ធវត្ថុបុរាណទៅកាន់បរទេស។
ក្របខណ្ឌគតិយុត្តិស្តីអំពីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌
សន្ធិសញ្ញាអន្តរជាតិនិងអនុសញ្ញាទ្វេភាគី ដើម្បីការពារទីតាំងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជាពីការលួច និងការបំផ្លិចបំផ្លាញ។
ចាប់តាំងពីក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៥០ អង្គការអន្តរជាតិនានា ដូចជាអង្គការសហប្រជាជាតិដើម្បីការអប់រំ ការស្រាវជ្រាវបែបវិទ្យាសាស្រ្ត និងវប្បធម៌ (ហៅកាត់ថា យូណេស្កូ) បានដើរតួនាទីក្នុងការការពារសំណង់បេតិកភណ្ឌដែលគ្មានពីរលើលោក។ តាមរយៈប្រវត្តិសាស្ត្រ ការបំផ្លាញសំណង់បេតិក ភណ្ឌវប្បធម៌ ត្រូវបានទទួលស្គាល់ជាផ្នែកមួយនៃសង្គ្រាមដែលកើតមានតាមរយៈការកម្ទេចខ្មាំងសត្រូវ និងការលួចយកវត្ថុមានតម្លៃនានាដោយកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ។ ក្នុងរយៈពេលប្រទេសជាតិមានសន្តិភាព បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នានាត្រូវបានលួចដើម្បីដោះដូរយកប្រាក់ និងហេតុផលអាក្រក់មួយទៀត គឺដើម្បីផ្គត់ផ្គង់អង្គភាព ដូចជាខ្មែរក្រហមជាដើម។
ដើម្បីទប់ស្កាត់សកម្មភាពនេះ សហគមន៍អន្តរជាតិបានបង្កើតកិច្ចព្រមព្រៀមជាច្រើន ក្នុងគោល បំណងការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ កិច្ចព្រមព្រៀងទាំងនេះផ្អែកលើជំហរដែលថា ទីតាំងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ទាំងអស់ មានតម្លៃសម្រាប់មនុស្សជាតិជារួម។ ហេតុនេះ គួរតែទទួលបានការការពារ។ សន្ធិសញ្ញាពាក់ព័ន្ធផ្សេងៗទៀត ត្រូវបានលើកឡើងដូចខាងក្រោម៖
(ក) សន្ធិសញ្ញាដើម្បីកិច្ចការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងព្រឹត្តិការណ៍ជម្លោះប្រដាប់អាវុធ
សន្ធិសញ្ញាដើម្បីការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងព្រឹត្តិការណ៍ជម្លោះប្រដាប់អាវុធ (សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍) ត្រូវបានចុះហត្ថលេខានៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៤ ដើម្បីការពារតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលសង្គ្រាម។ សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ ត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងការបំផ្លិចបំផ្លាញដែលបានកើតមានឡើងដោយសារសង្គ្រាម អស់រយៈពេលកន្លះសតវត្សរ៍ក្នុងសតវត្សរ៍ទី២០ ព្រមទាំងវិនាសកម្មដែលបង្កឡើងដោយសង្គ្រាមទៅលើតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ កិច្ចព្រមព្រៀងដ៏មានសារៈសំខាន់នេះ ត្រូវបានបង្កើតឡើងតាមលំនាំនៃច្បាប់ដ៏ចំណាស់បង្អស់មួយដូចជា ក្រមលីប៊ឺ ដែលការពារលើតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនាអំឡុងពេលសង្គ្រាមស៊ីវិល។ សន្និសិទអន្តរជាតិដទៃទៀតដូចជាកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងហេកហ្ក៍ឆ្នាំ១៩០៧ ក៏បានលើកឡើងដោយសង្ខេបអំពីសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងបរិបទនៃការការពារយ៉ាងធំទូលាយ ទាក់ទងនឹងទ្រព្យសម្បត្តិអរិយ្យធម៌។ ការការពារពេញលេញថ្មីមួយទៅលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ត្រូវបានពិចារណានៅមុនការកកើតនៃអង្គការសម្ព័ន្ធប្រជាជាតិ ក៏ប៉ុន្តែផែនការទាំងនោះត្រូវខកខានដោយសារសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៥៤ ជាមួយនឹងការអនុម័តបង្កើតសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ បញ្ហាបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ត្រូវបានលើកឡើងជាថ្មីម្តងទៀតនៅក្នុងសហគមន៍អន្តរជាតិ។
សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍អាចត្រូវបំបែកចេញជា៥ផ្នែកសំខាន់ៗគឺ៖ (១)និយមន័យនៃសម្បត្តិ វប្បធម៌។ (២)តួនាទីក្នុងការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌។ (៣)តួនាទីក្នុងការគោរពដល់សម្បត្តិវប្បធម៌និងមិនប្រើប្រាស់សម្បត្តិវប្បធម៌ដើម្បីបម្រើដល់គោលបំណងយោធា។ (៤)តួនាទីក្នុងការបណ្តុះបណ្តាល យោធាស្តីពីគោលការណ៍នៃសន្ធិសញ្ញា និង (៥)តួនាទីរបស់កងទ័ពដែលឈ្លានពានដល់ការយកចិត្តទុកដាក់លើសម្បត្តិវប្បធម៌។
និយមន័យនៃសម្បត្តិវប្បធម៌
សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ គឺជាកិច្ចព្រមព្រៀងអន្តរជាតិដំបូងបង្អស់ ដែលបានចែងអំពីនិយមន័យនៃពាក្យ “សម្បត្តិវប្បធម៌”។ និយមន័យដែលបានលើកឡើងនៅក្នុងសន្ធិសញ្ញានេះ មានវិសាលភាព និងរួមបញ្ជូលទាំងចលនទ្រព្យនិងអចលនទ្រព្យ ក៏ដូចជាតំបន់ដែលមានតម្កល់សម្បត្តិវប្បធម៌ ដែរ។ និយមន័យខាងលើក៏បានរួមបញ្ចូលទាំង “ទីតាំងដែលមានតម្កល់សម្បត្តិវប្បធម៌ជាច្រើនទៀត” ពោលគឺសំដៅលើសារមន្ទីរ បណ្ណាល័យ និងកន្លែងប្រមូលផ្តុំសម្បត្តិវប្បធម៌ គឺត្រូវបានការពារដោយអនុសញ្ញានេះ។
តួនាទីក្នុងការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌
នៅក្នុងព្រឹត្តិការណ៍ជម្លោះប្រដាប់អាវុធ ហត្ថលេខីត្រូវតែដាក់ចេញនូវសកម្មភាពសមស្រប ដើម្បីការពារសម្បត្តិវប្បធម៌របស់ខ្លួន។ ក្នុងន័យនេះ ហត្ថលេខីត្រូវផ្លាស់ប្តូរទីតាំងសម្បត្តិវប្បធម៌តាមដែលអាចធ្វើទៅបាន ឬការពារអចលនសម្បត្តិវប្បធម៌ពីហានិភ័យនៃការបំផ្លិចបំផ្លាញ។ បុគ្គលដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌ ត្រូវបានអនុញ្ញាតឲ្យបំពេញតួនាទីរបស់ខ្លួនដោយពុំរងការរំខានពី ព្រឹត្តិការណ៍ឈ្លានពានឡើយ។ លើសពីនេះទៀត កងកម្លាំងដែលមានភារៈកិច្ចការពារសម្បត្តិវប្បធម៌ ត្រូវតែការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងទឹកដីដែលទទួលរងការឈ្លានពាន។
ភារកិច្ចដែលបានលើកឡើងខាងលើនេះ កើតមាននៅពេលប្រទេសដែលជាហត្ថលេខីស្ថិតក្នុងជម្លោះ បើទោះបីជាភាគីមួយឬច្រើនទៀតមិនបានទទួលស្គាល់ជម្លោះនោះក្តី។ តម្រូវការទាំងអស់នេះ ធ្វើឡើងនៅពេលដែលជម្លោះណាមួយមិនស្ថិតក្នុងបែបបទអន្តរជាតិ ខណៈពេលដែលជម្លោះក្នុងស្រុក ក៏ត្រូវបានចងដោយច្បាប់ដែលបានលើកឡើងនេះ។ ប្រទេសហត្ថលេខីចាំបាច់ត្រូវចែកចាយព័ត៌មាននៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ទៅកាន់កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធរបស់ខ្លួន ដើម្បីធ្វើឲ្យគោលការណ៍ទាំងនេះអាចប្រព្រឹត្តទៅបាននៅក្នុងអំឡុងពេលជម្លោះ។ សន្ធិសញ្ញានេះ ក៏ពិចារណាលើការចែករំលែកព័ត៌មានទៅកាន់ប្រជាជនស៊ីវិលដែរ។ ហេតុនេះ “គោលការណ៍ទាំងអស់ត្រូវបានដឹងឮដោយប្រជាជាតិទាំងមូល”។
ហត្ថលេខីនៃសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ ត្រូវប្រកាន់ខ្ជាប់នូវកាតព្វកិច្ចដ៏ម៉ឺងមាត់មួយ គឺមិនត្រូវប្រើប្រាស់ទីតាំងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដើម្បីបម្រើដល់គោលបំណងយោធាឡើយ។ ចំណុចនេះស្ថិតនៅ ក្រោមមាត្រា៤ដែលចែងថា ប្រទេសដែលជាប្រទេសហត្ថលេខី មិនត្រូវប្រើប្រាស់សម្បត្តិវប្បធម៌ក្នុងគោលបំណងណាមួយដែលបណ្តាលឲ្យសម្បត្តិទាំងនោះប្រឈមនឹងការខូចខាតឡើយ។
សមាសធាតុចាំបាច់ដែលបង្ហាញអំពីការរំលោភបំពានលើសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍
ដើម្បីបង្ហាញថាសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ត្រូវបានអនុវត្តន៍ លក្ខខណ្ឌមួយចំនួនត្រូវតែបង្ហាញ។ ដំបូងបង្អស់ គឺត្រូវតែជាជម្លោះប្រដាប់អាវុធ។ ជម្លោះនេះអាចកើតមានក្នុងកម្រិតអន្តជាតិ ឬជម្លោះនៅក្នុងប្រទេសសាម៉ី។ សន្ធិសញ្ញានេះ ក៏នឹងត្រូវអនុវត្តចំពោះកងកម្លាំងឈ្លានពានដែរ។បន្ទាប់មក ត្រូវមានទំនាក់ទំនងគ្នារវាងការបំផ្លិចបំផ្លាញសម្បត្តិវប្បធម៌ និងជម្លោះប្រដាប់អាវុធ ប៉ុន្តែមិនតម្រូវឲ្យមានទំនាក់ទំនងច្បាស់លាស់ពេកទេ រវាងជម្លោះនិងការបំផ្លិចបំផ្លាញសម្បត្តិវប្បធម៌ឡើយ ដោយគ្រាន់តែបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងធម្មតារវាងហេតុការណ៍ទាំង២។
ករណីលើកលែងចំពោះសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍
ភារកិច្ចដ៏ម៉ឺងម៉ាត់ក្នុងការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ក្នុងអំឡុងពេលសង្គ្រាម គឺអាចលើកលែងបានក្នុងករណីដែល “ភាពចំបាច់នៃវត្តមានរបស់យោធា” តម្រូវឲ្យមាន។ សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ ពុំបានលើកឡើងថា “ភាពចាំបាច់នៃវត្តមានរបស់យោធា” មានអត្ថន័យយ៉ាងដូចម្តេចឡើយ ជាហេតុ បណ្តាលឲ្យមិនមានការចែងច្បាស់លាស់ ទាក់ទងទៅនឹងពេលណាដែលទីតាំងបេតិកភណ្ឌអាចប្រើប្រាស់ជាមូលដ្ឋានយោធាបាន។
បទប្បញ្ញត្តិនៃការអនុវត្តន៍
សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ បានលើកឡើងអំពីបទប្បញ្ញត្តិមួយចំនួនស្តីពីការប្រតិបត្តិតាមសន្ធិសញ្ញានេះ។ ដំបូងបង្អស់ សន្ធិសញ្ញាតម្រូវឲ្យបង្កើតកងកម្លាំងពិសេស ដែលត្រូវបានជ្រើសរើសចេញពីកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធដែលទទួលបានការបណ្តុះបណ្តាលស្តីពីភារកិច្ចការពារសម្បត្តិវប្បធម៌។ បន្ទាប់មក មន្ត្រីយោធាដែលត្រូវបានជ្រើសរើស ត្រូវធ្វើការបណ្តុះបណ្តាលដល់កងកម្លាំងដទៃទៀត ពីវិធីបញ្ចៀសការបំផ្លិចបំផ្លាញលើសម្បត្តិវប្បធម៌ ព្រមទាំងវិធីសាស្ត្រការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលសន្តិភាព។ ក្រោយមកទៀត សន្ធិសញ្ញានេះតម្រូវឲ្យកងកម្លាំងយោធាដាក់ចេញនូវវប្បធម៌នៃការគោរពចំពោះសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងតំណែងរបស់ខ្លួន។ ចំណុចទី៤ រដ្ឋាភិបាលមានកាតព្វកិច្ចផ្លាស់ប្តូរទីតាំងសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលស្ថិតក្នុងការគំរាមកំហែងចេញពីការបំផ្លិចបំផ្លាញ ឬបង្កើត ទង់សញ្ញព័ណ៌ខៀវនិងសនៅលើសម្បត្តិវប្បធម៌នោះ។ សញ្ញាសម្គាល់ត្រូវតែបង្ហាញឲ្យបានច្បាស់នៅ លើសម្បត្តិវប្បធម៌។ ជាចុងក្រោយ តួនាទីក្នុងការកាត់ទោសទៅលើអ្នកទាំងឡាយណាដែលប្រព្រឹត្តឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងនឹងសម្បត្តិវប្បធម៌ ត្រូវតែអនុវត្ត។
(ខ) កិច្ចព្រមព្រៀងយូណេស្កូ ឆ្នាំ១៩៧០ និង ឆ្នាំ១៩៧២
ខណៈដែលសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ លើកឡើងអំពីការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលសង្គ្រាម កិច្ចព្រមព្រៀងយូណេស្កូឆ្នាំ១៩៧០និងឆ្នាំ១៩៧២ ក៏បានចែងផ្តោតលើការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលសន្តិភាពដែរ។
សន្ធិសញ្ញាស្តីអំពី វិធីសាស្ត្ររារាំង និងទប់ស្កាត់ ការនាំចូល ការនាំចេញ និងការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិដោយខុសច្បាប់លើសម្បត្តិវប្បធម៌ (សន្ធិសញ្ញាយូណេស្កូ ឆ្នាំ១៩៧០)
សន្ធិសញ្ញារបស់អង្គការយូណេស្កូ ឆ្នាំ១៩៧០ មានគោលបំណងលុបបំបាត់ទីផ្សារងងឹតក្នុងការជួញដូរវត្ថុបុរាណដែលត្រូវបានលួច។ សន្ធិសញ្ញានេះ បានដាក់ចេញតួនាទីជាច្រើនដល់ប្រទេស ហត្ថលេខី ដើម្បីរារាំងដល់ការលក់សម្បត្តិវប្បធម៌។
១) នៅក្នុងមាត្រា២នៃសន្ធិសញ្ញា បានស្នើជាផ្លូវការដល់ប្រទេសហត្ថលេខី ឲ្យរារាំងការនាំចូលសម្បត្តិវប្បធម៌នានាដោយខុសច្បាប់ តាមរយៈការស្រាវជ្រាវអំពីមូលហេតុនៃការនាំចូលខុសច្បាប់ និងបន្ទាប់មក ធ្វើការកែប្រែស្ថានភាពតាមការចាំបាច់។
២) មាត្រា៤នៃសន្ធិសញ្ញា បានផ្តល់ការណែនាំស្តីពីវិធីសាស្ត្រក្នុងការកំណត់ពីប្រភពរបស់សម្បត្តិវប្បធម៌។ មាត្រានេះបានដាក់ចេញវិធីសាស្ត្រនានា ដែលប្រទេសមួយអាចដាក់បញ្ចូលវត្ថុណាមួយជាសម្បត្តិវប្បធម៌របស់ខ្លួនបាន។ ប្រទេសមួយអាចចាត់ទុកថា វត្ថុមួយជាសម្បត្តិវប្បធម៌របស់ខ្លួនបាន លុះត្រាតែវត្ថុនោះត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយ “ស្នាដៃរួមគ្នាពិតប្រាករបស់ប្រជាជននៃប្រទេសនោះ” ឬជនជាតិបរទេសដែលរស់នៅក្នុងប្រទេសនោះ ក្នុងអំឡុងពេលដែលវត្ថុត្រូវបានបង្កើតឡើង។ ប្រទេសមួយអាចទាមទារសម្បត្តិវប្បធម៌របស់ខ្លួន ដែលត្រូវបានរកឃើញនៅលើទឹកដីនៃប្រទេសមួយទៀតមកវិញបាន តាមរយៈការឯកភាពពីអាជ្ញាធរនៃប្រទេសដែលសម្បត្តិនោះត្រូវបានរកឃើញ។ ប្រទេសមួយក៏អាចអះអាងពីភាពជាម្ចាស់លើសម្បត្តិវប្បធម៌ណាមួយ ដែលត្រូវបានទិញយកដោយស្របច្បាប់ តាមរយៈ “ការដោះដូរដែលមានការយល់ស្របដោយស្ម័គ្រចិត្ត”។
៣) មាត្រា៤លើកឡើងថា ដើម្បីអាចឲ្យសម្បត្តិវប្បធម៌ណាមួយអាចលក់បានដោយស្របច្បាប់ សម្បត្តិវប្បធម៌នោះត្រូវតែមានឯកសារបញ្ជាក់អំពីប្រភពដើម។ អ្នកនាំចូលសម្បត្តិវប្បធម៌ទាំងឡាយណាដែលពុំមានឯកសារជាក់លាក់ អ្នកនោះអាចនឹងត្រូវផ្តន្ទាទោស។
៤) មាត្រា៧ តម្រូវឲ្យប្រទេសហត្ថលេខីហាមឃាត់លើការនាំចូលសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលកើតចេញពីចោរកម្ម។ ផ្នែក(ខ១)នៃមាត្រា៧បានចែងច្បាស់ពីការហាមឃាត់ដាច់ខាតចំពោះការនាំចូលសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលបានលួចចេញពីទីតាំងសាសនាឬវប្បធម៌។ ប្រទេសហត្ថលេខី ត្រូវតែបញ្ជូនសម្បត្តិវប្បធម៌ត្រឡប់ទៅប្រទេសដើមវិញ ប្រសិនបើសម្បត្តិវប្បធម៌នោះត្រូវបានលួចយក និងនាំចូលដោយខុសច្បាប់ បន្ទាប់ពីការចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញានេះ។
សន្ធិសញ្ញាស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌពិភពលោក និងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ (សន្ធិសញ្ញាយូណេស្កូ ឆ្នាំ១៩៧២)
សន្ធិសញ្ញាយូណេស្កូឆ្នាំ១៩៧២ ដើរតួនាទីជាឆ្អឹងខ្នងទ្រទ្រង់ដល់ច្បាប់អន្តរជាតិបែបទំនើបស្តីពីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ ផ្អែកជាមូលដ្ឋានលើសន្ធិសញ្ញាយូណេស្កូឆ្នាំ១៩៧០ សន្ធិសញ្ញាថ្មីនេះបង្កើនការការពារលើទីតាំងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលសន្តិភាព។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានស្នើជាផ្លូវការដល់ប្រទេសហត្ថលេខី ឲ្យកំណត់វត្ថុណាមួយនៅក្នុងដែនដីរបស់ខ្លួន ថាជាសម្បត្តិវប្បធម៌។ ប្រទេសហត្ថលេខី ប្តេជ្ញាចាត់វិធានការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលបានកំណត់ទាំងនោះ ពីការខូចខាតនានាដែលអាចកើតមាន។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះក៏ស្នើជាផ្លូវការដល់សហគមន៍អន្តរជាតិឲ្យផ្តល់ជាធន ធានដើម្បីការពារតំបន់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដែរ។
ដើម្បីសម្រេចបានគោលបំណងខាងលើ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានដាក់ចេញតម្រូវការ៥ចំណុច រួមមាន៖ (១) រួមបញ្ចូលការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌ទៅក្នុងកម្មវិធីឬផែនការនានា សម្រាប់សហគមន៍ក្នុងស្រុក។ (២) បង្កើតសេវាកម្មការពារនិងអភិរក្សបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ (៣) ធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវបែបវិទ្យាសាស្ត្រនិងបច្ចេកទេស ដើម្បីឲ្យរដ្ឋាភិបាលអាចទប់ទល់នឹងភយន្តរាយដែលគំរាមកំហែងដល់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ (៤) ដាក់ចេញវិធីសាស្ត្រសមស្របក្នុងការកំណត់ ការពារ និងផ្លាស់ទីតាំងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ និង (៥) បង្កើតមជ្ឈមណ្ឌលថ្នាក់ជាតិនិងតំបន់ ដើម្បីបណ្តុះបណ្តាលអំពីការអភិរក្សបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។
កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបង្កើតឲ្យមាន “គណៈកម្មការបេតិកភណ្ឌពិភពលោក” ដែលត្រូវបានចាត់តាំងឲ្យកត់ត្រាបញ្ជីសម្បត្តិវប្បធម៌នានា ដើម្បីបង្កើតបានជាបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ពិភពលោក។ បញ្ជីនេះត្រូវបានដាក់ឈ្មោះថាបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោក។ នៅពេលដែលសម្បត្តិវប្បធម៌ណាមួយត្រូវបានដាក់បញ្ចូលទៅក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោក សម្បត្តិវប្បធម៌នោះមានលក្ខណៈសម្បត្តិសមស្របក្នុងការទទួលបានជំនួយនិងការការពារពីអន្តរជាតិ។ ជំនួយនេះអាចស្ថិតក្នុងទម្រង់ជាជំនួយផ្នែកហិរញ្ញវត្ថុ ការបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកឬអ្នកជំនាញដែលទទួលខុសត្រូវផ្ទាល់លើការការពារនិងការផ្លាស់ទីតាំង ការផ្តល់ឧបករណ៍ចាំបាច់ អ្នកជំនាញគ្រប់គ្រងលើការងារអភិរក្ស និងការស្រាវជ្រាវអំពីវិធីសាស្ត្រអភិរក្សបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ក៏ស្នើដល់ភាគីជាតិឲ្យដាក់បញ្ចូលកម្មវធីអប់រំ និងព័ត៌មានដើម្បី “ពង្រឹងការយល់ដឹង និងការគោរពពីសំណាក់ប្រជាជនខ្លួន លើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌និងធម្មជាតិ”។
(គ) សន្ធិសញ្ញាយូនីឌ្រ័ត (វិទ្យាស្ថានអន្តរជាតិសម្រាប់ការបង្រួបបង្រួមប្រព័ន្ធច្បាប់ឯកជន) ស្តីពីការលួចឬការនាំចេញសម្បត្តិវប្បធម៌
យូនីឌ្រ័ត គឺជាអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលមួយ ដែលប្តេជ្ញាធ្វើឲ្យប្រសើរឡើងនូវប្រព័ន្ធច្បាប់ឯកជនរបស់ប្រទេសនីមួយៗ ដើម្បីបង្កើតជាទម្រង់ច្បាប់អន្តរជាតិ។ ឆ្លើយតបទៅនឹងបេសកកម្មនេះ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៥ យូនីឌ្រ័ត បានធ្វើសេចក្តីព្រាងនៃសន្ធិសញ្ញាមួយក្នុងគោលបំណងធ្វើឲ្យប្រសើរឡើងនូវកិច្ចព្រមព្រៀងដែលមានស្រាប់ ដើម្បីការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ សន្ធិសញ្ញាយូនីឌ្រ័ត ស្តីពីការលួចឬការនាំចូលសម្បត្តិវប្បធម៌ដោយខុសច្បាប់ ផ្អែកលើសន្ធិសញ្ញាយូណេស្កូឆ្នាំ១៩៧០ បានផ្តល់នូវការការពារដ៏មានឥទ្ធិពលជាងមុនលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។
សន្ធិសញ្ញានេះ តម្រូវឲ្យមានការប្រគល់ត្រឡប់មកវិញនូវសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ណាមួយ ទោះបីជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌនោះ ត្រូវបានទិញដោយមិនបានដឹងអំពីប្រភពច្បាស់លាស់ក៏ដោយ។ ប្រសិនបើសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌណាមួយត្រូវបានកំណត់ថា ជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌដែលត្រូវបានលួច អ្នកទិញត្រូវប្រគល់សម្បត្តិបេតិកភណ្ឌនោះត្រឡប់មកកាន់ប្រទេសជាម្ចាស់វិញ។ គោលបំណងនៃច្បាប់នេះ គឺដើម្បីបង្ខំឲ្យអ្នកទិញវត្ថុបុរាណទាំងអស់ធានាថា វត្ថុបុរាណដែលខ្លួនបានទិញត្រូវបានលក់ដោយស្របច្បាប់។ ប្រសិនបើវត្ថុបុរាណណាមួយត្រូវបានលក់ឲ្យដោយខុសច្បាប់ អ្នកទិញត្រូវតម្រូវឲ្យផ្ញើវត្ថុនោះទៅកាន់ប្រទេសជាម្ចាស់វិញ។
ការទូទាត់សងថ្លៃទិញសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌនោះ មិនត្រូវបានធានាថា ស្ថិតនៅក្រោមសន្ធិសញ្ញានេះទេ។ ដើម្បីឲ្យអ្នកទិញទទួលបានសំណងចំពោះការបាតបង់សម្បត្តិវប្បធម៌ដែលខ្លួនបានទិញ អ្នក នោះត្រូវបញ្ជាក់ពីប្រភពច្បាស់លាស់នៅមុនពេលដែលខ្លួនសម្រេចចិត្តទិញ។ ប្រសិនបើមិនដូច្នេះទេ ផ្អែកតាមកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ សម្បត្តិវប្បធម៌ដែលត្រូវលួចនឹងត្រូវបញ្ជូនត្រឡប់ទៅកាន់ប្រទេសជាម្ចាស់ដោយពុំមានសំណង។
(ឃ) អនុស្សារណៈនៃការយោគយល់រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងប្រទេសកម្ពុជា
នៅក្នុងឆ្នាំ២០០៣ សហរដ្ឋអាមេរិកនិងប្រទេសកម្ពុជា បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងស្តីពីការនាំចូលសម្បត្តិវប្បធម៌ទៅកាន់សហរដ្ឋអាមេរិក។ សហរដ្ឋអាមេរិកបានយល់ព្រមបង្កើតជាបញ្ជីមួយ (ហៅថាបញ្ជីកំណត់) ស្តីពីវត្ថុបុរាណខ្មែរដែលត្រូវហាមឃាត់ក្នុងការនាំចូលទៅកាន់សហរដ្ឋអាមេរិក។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ត្រូវបានចុះហត្ថលេខាយោងទៅតាមច្បាប់របស់សហរដ្ឋអាមេរិក ហៅថាសន្ធិសញ្ញាស្តីពីច្បាប់អនុវត្តលើសម្បត្តិវប្បធម៌ ដោយបានកំណត់ថា ការនាំចូលវត្ថុបុរាណដែលមាននៅក្នុងបញ្ជីកំណត់និងពុំមានឯកសារសមស្របទេ គឺបំពានទៅនឹងច្បាប់សហអាមេរិក។ សហរដ្ឋអាមេរិក បានយល់ព្រមប្រគល់វត្ថុទាំងឡាយដែលបានចុះនៅក្នុងបញ្ជីកំណត់ និងពុំមានឯកសារសមស្រប ត្រឡប់មកឲ្យកម្ពុជាវិញ។ [៩០]
ចំណែកភាគីកម្ពុជា បានយល់ព្រមដោះដូរបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ខ្លួនមួយចំនួននៅឯបរទេស សម្រាប់តាំងបង្ហាញជាសាធារណៈ ដោយសន្មតថាការដោះដូរនេះមិនបង្កគ្រោះថ្នាក់ដល់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ឡើយ។ កម្ពុជាក៏បានយល់ព្រមបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកសារមន្ទីរនិងបុរាណវិទូរបស់ខ្លួន អំពីវិធីសាស្ត្រថែរក្សានិងតាំងបង្ហាញបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។ លើសពីនេះទៀត កម្ពុជានឹងបង្កើតផែនការគ្រប់គ្រងលើតំបន់និងបូជនីយដ្ឋានជាតិរបស់ខ្លួន ព្រមទាំងអប់រំប្រជាជននៅក្នុងប្រទេសឲ្យផ្តល់តម្លៃដល់តំបន់ទាំងនោះ។ កិច្ចព្រមព្រៀង ក៏បានតម្រូវឲ្យប្រទេសកម្ពុជាធ្វើការដោះស្រាយអំពើពុករលួយផ្ទៃក្នុង ដើម្បីធ្វើឲ្យការអនុវត្តច្បាប់ស្តីពីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដែលមានស្រាប់ ប្រព្រឹត្តទៅដោយប្រសើរ។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះក៏បានបង្ហាញដែរថា ប្រទេសកម្ពុជាជាដៃគូជាមួយបណ្តាប្រទេសជិតខាង ដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងលំហូរវត្ថុបុរាណនៅតាមព្រំដែន។
កិច្ចព្រមព្រៀងនេះមានសុពលភាព៥ឆ្នាំ។ កិច្ចព្រមព្រៀងត្រូវបានបន្តនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ ហើយបន្តម្តងទៀតនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១៨។
ច្បាប់កម្ពុជា
(ក) សម័យអាណានិគមបារាំង
ការចាត់វិធានដំបូងបង្អស់ក្នុងការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជា ធ្វើឡើងដោយបារាំងក្នុងឆ្នាំ១៨៩៨ ដោយបង្កើតឲ្យមានគណៈប្រតិភូផ្នែកបុរាណវិទ្យាអចិន្ត្រៃយ៍នៃតំបន់ឥណ្ឌូចិន។ ក្រោយមកក៏ប្តូរឈ្មោះទៅជាវិទ្យាស្ថានបារាំងជាន់ខ្ពស់ផ្តោតលើអាស៊ីបូព៌ា (អ៊ីអេហ្វអ៊ីអូ) នៅក្នុង “បទប្បញ្ញតិបញ្ជាដល់គណៈប្រតិភូផ្នែកបុរាណវិទ្យានៃតំបន់ឥណ្ឌូចិន”។ តួនាទីរបស់គណៈប្រតិភូ មានបីផ្នែក សំខាន់ៗគឺ៖ ទី១) ដាក់ចេញ“ការស្រាវជ្រាវបែបភាសាវិទ្យា និងបុរាណវិទ្យានៅក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន”។ ទី២) “លើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីប្រវត្តិសាស្ត្រ បូជនីយដ្ឋាន និងវត្ថុសិល្បៈនៅក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិន” និងទី៣) “រួមចំណែកក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីសាសនា និងអរិយធម៌នៅក្នុងប្រទេសជិតខាង ដូចជាប្រទេសឥណ្ឌា ប្រទេសចិន និងប្រទេសម៉ាឡេស៊ី”។ ខណៈដែល អ៊ីអេហ្វអ៊ីអូ មានតួនាទីការពារវត្ថុបុរាណទាំងអស់នៅក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន វិទ្យាស្ថាននេះត្រូវបានចាត់តាំងជាពិសេសឲ្យអភិរក្សប្រាសាទអង្គរវត្តនៅក្នុងឆ្នាំ១៩០៧ ដោយបង្កើតឲ្យមានអភិរក្សដ្ឋានអង្គរ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩០០ រដ្ឋាភិបាលអាណានិគមបារាំង បានចាប់ផ្តើមចាត់ថ្នាក់និងចុះបញ្ជីលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ដោយឲ្យនិយមន័យថាជាសម្បត្តិដែលត្រូវអភិរក្ស និងបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈតាមរយៈតម្លៃប្រវត្តិសាស្ត្រឬតម្លៃសិល្បៈ។ កាលពីដំបូង ការអនុវត្តច្បាប់បានការពារវត្ថុបុរាណពីការជួញដូរខុសច្បាប់ លើកលែងតែអ្នកនាំចេញវត្ថុបុរាណទាំងឡាយទទួលបានការអនុញ្ញាតពីអភិបាលជាន់ខ្ពស់ប៉ុណ្ណោះ។ បន្ទាប់មកនៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៣ ការរឹតបន្តឹងលើការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិនៃសម្បត្តិវប្បធម៌ ហាក់ដូចជាមានភាពធូររលុង។ ចំណែកវត្ថុទាំងឡាយណាដែលរដ្ឋាភិបាលអាណានិគមបារាំងជឿជាក់ថា មិនមានប្រយោជន៍សម្រាប់ការស្រាវជ្រាវឬមិនមានលក្ខណៈសម្បត្តិសិល្បៈ ដូចជាវត្ថុដែលសារមន្ទីរ ឬសាធារណជនមិនមានបំណងរក្សាទុក អាចត្រូវអនុញ្ញាតឲ្យលក់បាន។ ថវិកាទទួលបានពីការលក់ត្រូវប្រគល់ជូនអភិរក្សដ្ឋានអង្គរ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៤ បារាំងបានរឹតបន្តឹងការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនលើបេតិកភណ្ឌរបស់កម្ពុជា ដោយបង្កើតជាប្រព័ន្ធចាត់ថ្នាក់លើអគារប្រវត្តិសាស្ត្រនៅក្នុងតំបន់បារាំង-ឥណ្ឌូចិន និងកំណត់ថាវត្ថុបុរាណប្រវត្តិសាស្ត្រណាមួយដែល “ជាកម្មសិទ្ធិ” របស់បារាំង។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៣ ប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យពីបារាំង ក៏ប៉ុន្តែតំបន់អង្គរនៅតែស្ថិតនៅក្រោមឥទ្ធិពលរបស់បារាំងដដែល។ តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងទ្វេភាគីធ្វើឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៦ អ៊ីអេហ្វអ៊ីអូ និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា មានអំណាចរួមលើអភិរក្សដ្ឋានអង្គរ ដែលនៅតែមានតួនាទីស្រាវជ្រាវនិងថែទាំវត្ថុបុរាណ។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះត្រូវបានបន្តជាថ្មីម្តងទៀតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៧ ក៏ប៉ុន្តែបានអស់ សុពលភាពទៅវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៩ បន្ទាប់ពីប្រទេសកម្ពុជានិងប្រទេសបារាំងពុំបានបន្តកិច្ចព្រមព្រៀងជាថ្មីទៀត។ កិច្ចព្រមព្រៀង ក៏ដូចជាច្បាប់គ្រប់គ្រងបន្សល់ពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩២០ មិនត្រូវបានអនុវត្តន៍ទេនៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ គឺក្នុងអំឡុងសម័យកាលសង្គ្រាមស៊ីវិល និងរបបខ្មែរក្រហម។
ទោះបីជាច្បាប់ទាំងនេះលែងមានប្រសិទ្ធភាពក្តី ក៏ច្បាប់ទាំងនេះបានផ្តល់ជាមូលដ្ឋានគ្រឹះដល់ច្បាប់ស្តីពីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជាសម័យទំនើប។ ច្បាប់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌សម័យទំនើប មាន ឬសគល់ចេញពីច្បាប់ដែលដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ដោយរដ្ឋាភិបាលអាណានិគមបារាំង ដោយដកស្រង់យកការចុះបញ្ជីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ និងតួនាទីក្នុងការប្រកាសអំពីការស្រាវជ្រាវបែបវប្បធម៌។ ច្បាប់ថ្មីនេះ បង្កើតឲ្យមានសេវាកម្មអភិរក្សសម្រាប់ប្រាសាទអង្គរវត្ត និងសារមន្ទីរជាតិកម្ពុជាក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី ច្បាប់ថ្មីនេះក៏បានអនុញ្ញាតសម្រាប់ការធ្វើចរាចរដោយស្របច្បាប់លើវត្ថុបុរាណរបស់កម្ពុជាទៅកាន់ប្រទេសបារាំងដែរ។
(ខ) សម័យសង្គ្រាមស៊ីវិល និងរបបខ្មែរក្រហម
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៥ នាយកដ្ឋានអប់រំនិងវិចិត្រសិល្បៈជាតិកម្ពុជា បានចេញ“សេចក្តីសង្ខេបនិងដែនកំណត់នៃច្បាប់ស្តីពីការចាត់ថ្នាក់ ការអភិរក្ស និងការការពារបូជនីយដ្ឋានប្រវត្តិសាស្ត្រ”។ ច្បាប់នេះរួមមានយន្តការនៃការចាត់ថ្នាក់ និងចុះបញ្ជីសម្បត្តិប្រវត្តិសាស្ត្រដែលរួមបញ្ចូល “វត្ថុបុរេប្រវត្តិដែលនៅសេសសល់ក្នុងតំបន់សំណង់បុរាណដែលនៅសល់ ឬកំណាយដែលជាវត្ថុបុរាណ វត្ថុសិល្បៈ វត្ថុបែបបុរាណវិទ្យា ឬវត្ថុសាសនា” ដោយការការពារនេះធ្វើឡើងក្នុងគោលបំណងបម្រើដល់ប្រយោជន៍ប្រវត្ថិសាស្ត្រនិងសិល្បៈជាសាធារណៈ។
អ្វីដែលគួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍នោះគឺ នៅមុនពេលមានវត្តមាននៃច្បាប់របស់អាណានិគមបារាំង រដ្ឋាភិបាលអាណានិគមបារាំងបានកំណត់ថា បេតិកភណ្ឌណាមួយជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំង ខណៈច្បាប់របស់កម្ពុជាបែបទំនើបបានប្រកាសថារាល់អចលនវត្ថុបុរាណ និងចលនវត្ថុបុរាណទាំងឡាយណាដែលបានរកឃើញពីការស្រាវជ្រាវនាពេលអនាគត គឺជាកម្មសិទ្ធរបស់សាធាណៈ។ ច្បាប់នេះពុំបានប្រកាសអំពីភាពជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិលើវត្ថុបុរាណទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ រាល់វត្ថុបុរាណទាំងអស់ដែលមាននៅលើឬកប់នៅក្នុងដីនៃអចលនសម្បត្តិនៅក្នុងសហគមន៍ឬអង្គភាពច្បាប់ណាមួយ នៅតែជាសម្បត្តិនៃតំបន់នោះ។
យោងតាមច្បាប់បែបទំនើប រដ្ឋាភិបាលរក្សាសិទ្ធិក្នុងការទទួលយកជាមុន តាមរយៈការជូនដំណឹងទៅកាន់ម្ចាស់វត្ថុ ក៏ប៉ុន្តែការផ្ទេរសិទ្ធិនឹងមិនប្រព្រឹត្តិទៅដោយស្វ័យប្រវត្តិទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ នៅពេលដែលប្រជាជនរកឃើញវត្ថុបុរាណនៅលើទីតាំងដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន អ្នកនោះត្រូវជូនដំណឹងដល់ “អាជ្ញាធរមានសមត្ថកិច្ចនៅក្បែរបំផុត។ បើមិនដូច្នេះទេ នឹងត្រូវប្រឈមវិធានការផ្លូវច្បាប់ពីសំណាក់រាជរដ្ឋាភិបាល”។ ប្រសិនបើវត្ថុបុរាណត្រូវបានរកឃើញ រាជរដ្ឋាភិបាលអាចដាក់បណ្ដឹងដកហូតកម្មសិទ្ធិពីម្ចាស់ដីបាន ឬរាជរដ្ឋាភិបាលអាចក្លាយជាម្ចាស់លើសម្បត្តិវប្បធម៌នោះ ប្រសិនបើរាជរដ្ឋាភិបាលបានធ្វើការស្នើនៅក្នុងអំឡុងពេល៦ខែលើវត្ថុបុរាណដែលបានរកឃើញ និងផ្តល់សំណងដល់ម្ចាស់។
ជាទូទៅ ពុំមានការកែតម្រូវ ការបំផ្លាញ ឬការលក់ដូរសម្បត្តិវប្បធម៌ អាចប្រព្រឹត្តទៅបាន ដោយគ្មានការអនុញ្ញាតពីរាជរដ្ឋាភិបាលឡើយ។ ស្នាដៃសិល្បៈដែលបង្កើតឡើងនៅមុនសតវត្សរ៍ទី១៩ អាចនាំចេញទៅក្រៅប្រទេសកម្ពុជាបាន លុះត្រាតែរាជរដ្ឋាភិបាល ឬប្រតិភូដែលបានចាត់តាំងជាពិសេស បានផ្តល់សិទ្ធិឲ្យនាំចេញ។ ការទិញវត្ថុបុរាណធ្វើឡើងតាមរយៈការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិ ឬការលក់ដោយគ្មានការអនុញ្ញាត ត្រូវចាត់ទុកជាមោឃៈ “មោឃភាព ឬបណ្ដឹងទាមទារ អាចនឹងធ្វើឡើងនៅគ្រប់ពេលដោយរាជរដ្ឋាភិបាល ឬប្រតិភូរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល ក៏ដូចជាម្ចាស់ដើម”។ បន្ថែមលើសពីនេះទៅទៀត “នៅពេលដែលការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិដោយខុសច្បាប់ ត្រូវបានប្រព្រឹត្តឡើងដោយសហគមន៍ឬអង្គភាពច្បាប់សាធារណៈ ឬឯកជន បណ្ដឹងតវ៉ាលើការខូចខាតអាចនឹងធ្វើឡើងក្នុងនាមរាជរដ្ឋាភិបាល និងដើម្បីជាប្រយោជន៍ដល់ការចំណាយថវិកាជាតិ”។ ទាំងអ្នកទិញដំបូង ឬអ្នកទិញបន្ត ត្រូវប្រគល់សម្បត្តិវប្បធម៌មកវិញ។ ច្បាប់នេះមានសារៈសំខាន់ជាពិសេស ដោយសារតែច្បាប់នេះត្រូវបានអនុ ម័តចុងក្រោយបង្អស់ នៅពេលមានការកកើតរបប លន់ នល់ និងរបបខ្មែរក្រហម។ ក្នុងនាមជាស្ថាប័នច្បាប់ រាជរដ្ឋាភិបាលអាចឃាត់ខ្លួនអ្នកបំផ្លាញ ឬអ្នកលក់វត្ថុបុរាណដែលធ្វើឡើងនៅក្នុងអំឡុងសម័យកាលនេះ។
(គ) កិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ក្នុងជំនាន់អ៊ុនតាក់
កិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌរបស់កម្ពុជានៅក្នុងប្រទេសដំបូងបង្អស់បន្ទាប់ពីរបបខ្មែរក្រហម នៅក្នុងមាត្រាទី៤៤និង៥១ ត្រង់កឋាខណ្ឌដែលចែងទាក់ទងនឹង “យន្តការតុលាការនិងច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌ និងយន្តការចំាបាច់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានៅក្នុងអំឡុងពេលអន្តរកាល” ត្រូវបានប្រកាសឲ្យប្រើប្រាស់ដោយអាជ្ញាធរអន្តរកាលរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិប្រចាំកម្ពុជា (ហៅកាត់ថា អ៊ុនតាក់)។ អ៊ុនតាក់ ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩១ ដើម្បីអនុវត្តកិច្ចព្រមព្រៀង និងដោះស្រាយបញ្ហានយោបាយដែលកើតមាននៅក្នុងជម្លោះកម្ពុជា ព្រមទាំងបង្កើតរដ្ឋាភិបាលអន្តរកាលរវាងកងកម្លាំងឈរជើងវៀតណាម និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។ អ៊ុនតាក់ គឺជាអ្នកគ្រប់គ្រងលើអង្គភាពបោះឆ្នោតជាន់ខ្ពស់របស់កម្ពុជានៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣ ដោយបានលើកយកច្បាប់សម័យទំនើប ដើម្បីធ្វើឲ្យប្រសើរឡើងនូវហេដ្ឋារចនា សម្ព័ន្ធរបស់កម្ពុជា និងប្រឆាំងនឹងបញ្ហារំលោភសិទ្ធិមនុស្ស។ តាមរយៈការលើកយកច្បាប់ទំនើបនេះ អ៊ុនតាក់បានបង្កើតជាក្រមច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌថ្មីមួយ ផ្អែកលើកឋាខណ្ឌដែលចែងនៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀង។ កឋាខណ្ឌនេះ បានបង្កើតជាវិធានការយន្តការតុលាការ និងជូនដំណឹងអំពីឧក្រិដ្ឋកម្មនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អ៊ុនតាក់ ដោយរួមបញ្ចូលនូវបទមជ្ឈិមចំនួនពីរគឺ មាត្រា៤៤ “ការបំពារបំពានលើសម្បត្តិវប្បធម៌” និងមាត្រា៥១ “ការទទួលយកនិងបិទបាំងវត្ថុចោរកម្ម”។
មាត្រា៤៤ ចែងអំពីកិច្ចការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌របស់រដ្ឋ ដូចបានកំណត់នៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងយូណេស្កូឆ្នាំ១៩៧២ និងបេតិកភណ្ឌជាតិកម្ពុជា។ បេតិកភណ្ឌជាតិកម្ពុជា ត្រូវបានកំណត់ថាជាសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលក្រុមប្រឹក្សាជាតិជាន់ខ្ពស់ មិនអនុញ្ញាតឲ្យធ្វើការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិឬនាំចេញ។ ផ្នែកដំបូងនៃមាត្រា៤៤ ចែងអំពីទោសទណ្ឌចំពោះការបំពានមិនបានសម្រេចនិងចោរកម្ម ការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិ ឬការនាំចេញបានសម្រេចលើសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិ និងសម្បត្តិដែលចាត់ចូលជាបេតិកភណ្ឌជាតិកម្ពុជា។ ផ្នែកទី៣នៃមាត្រា៤៤ បង្ហាញពីការដាក់ទោសលើជនទាំងឡាយណាដែលបំពានបង្កការខូចខាតដល់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌កម្ពុជាដូចមានចែងនៅក្នុងផ្នែកដំបូង ដោយជននោះអាចជាអ្នកត្រួតត្រា ឬត្រឹមជាជនឃុបឃិត បង្កការខូចខាតលើបេតិកភណ្ឌជាតិកម្ពុជា។ ផ្នែកនេះពុំបានកំណត់ច្បាស់លាស់អំពីសម្បត្តិវប្បធម៌របស់រដ្ឋដូចនៅក្នុងផ្នែកទី១ទេ ដែលអាចបណ្តាលឲ្យមានការមើលរំលង ឬមិនឲ្យតម្លៃ ថ្វីបើបេតិកភណ្ឌជាតិកម្ពុជាក៏រួមបញ្ចូលនូវសម្បត្តិវប្បធម៌របស់រដ្ឋដែរ។ បទមជ្ឈិមចែងក្នុងមាត្រា៤៤ អាចជាទោសជាប់ពន្ធនាគារចាប់ពី៦ខែរហូតដល់១០ឆ្នាំ។ មាត្រាទី៤៤ ពុំបានតម្រូវឲ្យជនដៃដល់ដឹងឮអំពីអ្វីដែលខ្លួនបានលួច ផ្ទេរកម្មសិទ្ធិ នាំចេញ ឬបំផ្លិចបំផ្លាញ គឺជាសម្បត្តិវប្បធម៌ទេ។ ច្បាប់ឆ្នាំ១៩៩៦ស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ធ្វើឲ្យមាត្រា៤៤លែងមានប្រសិទ្ធភាព។ មាត្រា៥១ មិនបានផ្តោតជាពិសេសលើបទឧក្រិដ្ឋចំពោះសម្បត្តិវប្បធម៌ ប៉ុន្តែបានដាក់ទោសលើជនបំពានទាំងឡាយដែលទិញ ឬទទួលយកដោយចេតនានូវវត្ថុទទួលបានពីបទល្មើសណាមួយនៃឧក្រិដ្ឋកម្មផ្សេងៗ ឲ្យជាប់ពន្ធនាគារចាប់ពី១ឆ្នាំរហូតដល់៥ឆ្នាំ។ ខុសពីច្បាប់ឆ្នាំ១៩៩៦ ទាំងមាត្រា៤៤និងមាត្រា៥១ ពុំបានចែងពីការផាកពិន័យបន្ថែម ឬជម្រើសដទៃទៀតជំនួសដល់ការកាត់ទោសឲ្យជាប់ពន្ធនាគារទេ។
(ឃ) កិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌បែបទំនើប
កិច្ចការការពារផ្លូវច្បាប់បច្ចុប្បន្នលើវត្ថុបុរាណរបស់កម្ពុជា ត្រូវបានចែងនៅក្នុងច្បាប់ការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ជាពិសេស និងច្បាប់ទូទៅដែលចែងអំពីកិច្ចការការពារលើសម្បត្តិវប្បធម៌នានា ក្នុងករណីច្បាប់ការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ជាពិសេសពុំមានប្រសិទ្ធភាព។ នៅក្នុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៣ ក្រុមប្រឹក្សាជាតិជាន់ខ្ពស់បានអនុម័ត “សេចក្តីសម្រេចស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌” ក្នុងគោលបំណង “ការពារសម្បត្តិវប្បធម៌ប្រឆាំងនឹងការបំផ្លាញ ការកែតម្រូវ ការក្លែងបន្លំ កំណាយ ការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិ ការនាំចេញ ឬការនាំចូល”។ បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ជាតិ រួមបញ្ចូល “សម្បត្តិវប្បធម៌ដែលកកើតឬត្រូវបានរុករកឃើញនៅក្នុងដែនគ្រប់គ្រងរបស់ជាតិ”។ សម្បត្តិវប្បធម៌ដែលស្ថិតក្រោមការការពារ មាន រួមបញ្ចូលទាំងចលននិងអចលនបេតិកភណ្ឌ ព្រមទាំងត្រូវបានកំណត់និយមន័យថាជា “ស្នាដៃទាំងឡាយណាដែលបង្កើតឡើងដោយមនុស្សនិងបាតុភូតធម្មជាតិ ដែលមានសណ្ឋានបែបវិទ្យាសាស្ត្រ ប្រវត្តិសាស្ត្រ សិល្បៈ ឬសាសនា ដែលមានសាក្សីនៃដំណាក់កាលណាមួយក្នុងអំឡុងពេលវិវត្តនៃ អរិយធម៌ឬពិភពលោក និងមានការការពារធ្វើឡើងដើម្បីប្រយោជន៍សាធារណៈ”។ សម្បត្តិវប្បធម៌ដែលមិនទាន់ស្រាវជ្រាវរកឃើញគឺជាកម្មសិទ្ធិរបស់រដ្ឋ ខណៈពេលដែលម្ចាស់កម្មសិទ្ធិឯកជននៃសម្បត្តិវប្បធម៌ទាំងនោះ ត្រូវមានកាតព្វកិច្ចរាយការណ៍អំពីសម្បត្តិវប្បធម៌ស្ថិតក្រោមកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន។ ក្នុង ករណីសម្បត្តិវប្បធម៌ត្រូវបានរកឃើញនៅក្នុងអំឡុងពេលនៃការសាងសង់ដោយមានការអនុញ្ញាតត្រឹមត្រូវ ដំណើរការសាងសង់នោះត្រូវផ្អាក និងត្រូវរាយការណ៍ទៅកាន់អាជ្ញាធរ។
សេចក្តីសម្រេចឆ្នាំ១៩៩៣ មានចែងលម្អិតអំពីច្បាប់ដែលអាចមានការដាក់ទោសឲ្យជាប់ពន្ធនាគារ និងការផាកពិន័យបន្ថែម។ ជនដៃដល់ដែលបានលក់ ផ្លាស់ប្តូរទីតាំង កែតម្រូវសម្បត្តិ វប្បធម៌ដែលបានចុះបញ្ជីឬចាត់ថ្នាក់រួច ដោយពុំបានជូនដំណឹងដល់អាជ្ញាធរ ឬពុំបានរាយការណ៍អំពីការរុករកឃើញនៅក្នុងអំឡុងពេលសាងសង់ ឬសកម្មភាពការងារដទៃទៀត ឬនាំចេញសម្បត្តិវប្បធម៌ខុសច្បាប់ ក៏ដូចជាអំពើខុសច្បាប់ដទៃទៀតដោយពុំបានឲ្យដឹងជាមុន អាចនឹងត្រូវជាប់ពន្ធនាគារចាប់ពី៦ខែរហូតដល់៥ឆ្នាំ ព្រមទាំងត្រូវផាកពិន័យជាប្រាក់ដែលមានតម្លៃស្មើនឹងតម្លៃនៃសម្បត្តិវប្បធម៌។ ប្រសិនបើអំពើទាំងនេះត្រូវបានប្រព្រឹត្តឡើងដោយចេតនាជាជាងដោយអចេតនា កម្រិតនៃការជាប់ពន្ធនាគារគឺចាប់ពី២ឆ្នាំរហូតដល់៨ឆ្នាំ ព្រមទាំងត្រូវផាកពិន័យជាប្រាក់ដែលមានតម្លៃស្មើនឹងតម្លៃនៃសម្បត្តិវប្បធម៌។ សូមកត់ចំណាំថា ដើម្បឲ្យជនដៃដល់ទទួលទោសដូចមានចែងខាងលើបាន លុះត្រាតែសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលត្រូវលក់ ផ្លាស់ប្តូរទីតាំង ឬកែតម្រូវទាំងនោះ បានចុះបញ្ជីឬចាត់ថ្នាក់រួច ហើយ។ ប្រសិនបើសម្បត្តិវប្បធម៌នោះពុំទាន់បានចុះបញ្ជីឬចាត់ថ្នាក់នៅមុនពេលលក់ ផ្លាស់ទីតាំង ឬកែតម្រូវទេ ជនដៃដល់ពុំអាចត្រូវបានដាក់ទោសចំពោះការលក់ ការផ្លាស់ប្តូរទីតាំង ឬការកែតម្រូវដែលខ្លួនបានធ្វើឡើងឡើយ។ ទោះបីជាសម្បត្តិវប្បធម៌ទាំងនោះ ពុំទាន់ត្រូវបានចុះបញ្ជីឬចាត់ថ្នាក់យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ជនដៃដល់គួរតែត្រូវទទួលខុសត្រូវចំពោះការខកខានក្នុងរាយការណ៍អំពីការរុករកឃើញ របស់ខ្លួនទៅកាន់អាជ្ញាធរ ឬពុំបាននាំយកសម្បត្តិវប្បធម៌ទាំងនោះទៅចុះបញ្ជីក្រោយការរកឃើញ។
ច្បាប់ស្តីពី “កិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌” ត្រូវបានអនុម័តដោយព្រះរាជក្រឹត្យក្នុងឆ្នាំ១៩៩៦ និងនៅមានប្រសិទ្ធភាពរហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ គោលបំណងនៃច្បាប់និងនិយមន័យនៃបេតិ កភណ្ឌវប្បធម៌នៅក្នុងច្បាប់ឆ្នាំ១៩៩៦ ដូចគ្នាទៅនឹងសេចក្តីសម្រេចនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣។ ច្បាប់ស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ចែងថា ក្រុមប្រឹក្សាវប្បធម៌ជាតិជាន់ខ្ពស់បង្កើតឡើងដោយច្បាប់ក្នុងឆ្នាំ១៩៩៥ ជាអ្នកទទួលខុសត្រូវបង្កើតគោលនយោបាយ ខណៈក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ រួមជាមួយនឹងអាជ្ញាធរអប្សរាបង្កើតឡើងដោយច្បាប់ក្នុងឆ្នាំ១៩៩៥ និងត្រូវបានធ្វើវិសោធនកម្មនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៩នៅក្នុងតំបន់អង្គរ ជាអ្នកទទួលខុសត្រូវអនុវត្តគោលនយោបាយ។ ច្បាប់ស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ដូចគ្នាទៅនឹងច្បាប់ឆ្នាំ១៩៩៣ដែរ ដែលចែងអំពីវិធានការនានាក្នុងការតម្រូវឲ្យម្ចាស់កម្មសិទ្ធិ ទៅចុះបញ្ជីឬចាត់ថ្នាក់សម្បត្តិវប្បធម៌របស់ខ្លួន ដើម្បីរក្សាទុកជាកំណត់ត្រាអំពីសម្បត្តិវប្បធម៌ឯកជននិងសាធារណៈ។ ស្ថិតក្រោមមាត្រា១៨ នៃច្បាប់ស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ កំណត់ត្រាចុះបញ្ជីនេះនឹងត្រូវបោះពុម្ពផ្សាយនៅជារៀងរាល់ចុងឆ្នាំនីមួយៗ។ ច្បាប់ស្តីពីកិច្ចការការ ពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ តម្កល់នូវទោសទណ្ឌដដែល ដូចគ្នាទៅនឹងច្បាប់ឆ្នាំ១៩៩៣ដែរ ចំពោះការធ្វេសប្រហែស។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី ក៏ច្បាប់ថ្មីនេះបានដាក់ទោសលើជនដៃដល់ដែលធ្វើសកម្មភាពក្នុងចេតនាច្បាស់លាស់ តាមរយៈការបង្កើនកម្រិតនៃការពិន័យ។ ជនដៃដល់ដែលប្រព្រឹត្តដោយចេតនា អាចត្រូវជាប់ពន្ធនាគារចាប់២ឆ្នាំរហូតដល់៨ឆ្នាំ ព្រមទាំងបង់ប្រាក់ពិន័យបន្ថែមទ្វេដងនៃតម្លៃសម្បត្តិវប្បធម៌។ ជាថ្មីម្តងទៀត ដូចមានចែងនៅក្នុងច្បាប់ឆ្នាំ១៩៩៣ ការផាកពិន័យអាចជាទោសបន្ថែមឬជំនួសឲ្យការជាប់ពន្ធនាគារ។ ការបំពាន អាចត្រូវបានស៊ើបអង្កេតដោយព្រះរាជអាជ្ញា និងអាជ្ញាធរមានសមត្ថកិច្ចនានា រួមបញ្ចូលទាំងអ្នកធ្វើការនៅក្នុងសារមន្ទីរផង ប្រសិនបើមានការជ្រើសតាំងក្នុងគោលបំណងនេះមែន។
ទោះបីជាច្បាប់ថ្មីនេះមានវិសាលភាពទូលំទូលាយក៏ដោយ ក៏“កិច្ចការការពារជាច្រើនដែលចែងដោយច្បាប់ស្តីពីកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ អាស្រ័យលើអនុក្រឹត្យដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែអនុក្រឹត្យស្តីពីការការពារទាំងនេះពុំទាន់បានព្រាងនៅឡើយទេ”។ ក្រោមមាត្រា៤ “សម្បត្តិវប្បធម៌ជាក់លាក់ណាមួយត្រូវចុះបញ្ជីដោយអនុក្រឹត្យ”។ ក្រោមមាត្រាទី៥ “ការប្រព្រឹត្តិទៅនៃការងារធ្វើឡើងដោយការសហការគ្នារវាងក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ និងស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធដទៃទៀត ត្រូវបានកំណត់ដោយអនុក្រឹត្យ”។ យន្តការទាក់ទងនឹងជំនួញវត្ថុបុរាណដែលទទួលបានការអនុញ្ញាត នឹងត្រូវកំណត់ដោយអនុក្រឹត្យ។ យន្តការនៃការនាំចូល និងនាំចេញសម្បត្តិវប្បធម៌ រួមបញ្ចូលទាំងការកំណត់សម្បត្តិវប្បធម៌ណាមួយត្រូវបានអនុញ្ញាត និងណាមួយពុំទទួលបានការអនុញ្ញាត គឺអាស្រ័យលើអនុក្រឹត្យ។ ជាការប្រសើរដោយចំណុចចុងក្រោយដែលបានលើកឡើងខាងលើត្រូវបានកំណត់ជាថ្មីក្នុងឆ្នាំ២០០២ នៅក្នុង“អនុក្រិត្យស្តីពីការអនុវត្តnកិច្ចការការពារបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌” និងជាថ្មីម្តងទៀតក្នុងឆ្នាំ២០០៧ គឺនៅក្នុងច្បាប់ស្តីពីពន្ធគយបានអនុញ្ញាតឲ្យរាជរដ្ឋាភិបាលរឹតបន្តឹងការនាំចូលនិងនាំចេញ ទំនិញ ដើម្បី “ការការពារទ្រព្យសម្បត្តិជាតិដែលមានតម្លៃសិល្បៈ តម្លៃប្រវត្តិសាស្ត្រ និងតម្លៃបុរាណវិទ្យា”។ ការការពារដទៃទៀតដែលអាស្រ័យលើអនុក្រឹត្យ ហាក់ដូចជាពុំទាន់បានបំពេញនៅឡើយ។ នេះអាស្រ័យលើរដ្ឋាភិបាលក្នុងការបន្តបំពេញចន្លោះខ្វះខាតនៃការការពារទាំងនេះ។
ច្បាប់ដីធ្លីឆ្នាំ២០០១ បានផ្តល់កម្មសិទ្ធិលើចលនបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌យ៉ាងច្បាស់ដល់រាជរដ្ឋា ភិបាល។ “មរតកបែបបុរាណវិទ្យា វប្បធម៌និងប្រវត្តិសាស្ត្រ” សុទ្ធសឹងតែស្ថិតនៅក្នុងសម្បត្តិសាធារណៈ របស់រដ្ឋ ទោះបីវត្ថុទាំងនោះត្រូវបានរកឃើញនៅក្នុងទីតាំងកម្មសិទ្ធិ ឬដីទំនេរចោលក៏ដោយ។ ទោះ បីជាម្ចាស់ដីមានកម្មសិទ្ធិលើផ្នែកក្រោមនៃដីជាសម្បត្តិរបស់ខ្លួនក្តី ក៏ម្ចាស់ដីពុំអាចទាមទារភាពជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិលើវត្ថុបុរាណដែលរកឃើញនៅក្នុងដីជាសម្បត្តិរបស់ខ្លួនបានទេ ដោយហេតុថា “វត្ថុបុរាណជាផ្នែកមួយនៃបេតិកភណ្ឌជាតិ និងត្រូវប្រគល់ជូនក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈដើម្បីរក្សាទុក”។
(ង) ក្រមរដ្ឋប្បវេណីកម្ពុជា និងក្រមព្រហ្មទណ្ឌកម្ពុជា
ប្រសិនបើច្បាប់ស្តីពីបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជា ពុំអាចផ្តល់ការការពារ និងថែរក្សាលើវត្ថុបុរាណបានត្រឹមត្រូវទេ ច្បាប់ផ្សេងៗទៀតរបស់កម្ពុជា រួមទាំងក្រមរដ្ឋប្បវេណីនិងក្រមព្រហ្មទណ្ឌ ក៏អាចចេញជាវិធានការបន្ថែម ដើម្បីដាក់ទោសលើអ្នកលួចវត្ថុបុរាណ។ ស្ថិតក្រោមក្រមរដ្ឋប្បវេណីកម្ពុជា ម្ចាស់នៃសម្បត្តិវប្បធម៌អាចទាមទារសំណងលើការខូចខាត ស្មើនឹងតម្លៃនៃវត្ថុដែលបានបាត់បង់ឬខូចខាត ពីអ្នកបង្កការខូចខាតឬធ្វើឲ្យបាត់បង់វត្ថុនោះ។ មាត្រា១៩២ បានចែងថា ម្ចាស់ដីមិនមានកម្មសិទ្ធិលើវត្ថុបុរាណដែលកប់នៅក្នុងដីរបស់ខ្លួននោះទេ ព្រោះវត្ថុបុរាណទាំងនោះជាសម្បត្តិរបស់រដ្ឋ និងតម្រូវឲ្យម្ចាស់ដីប្រគល់វត្ថុបុរាណនោះដល់ក្រសួងវប្បធម៌។ ច្បាប់នេះពុំបានលើកឡើងអំពីទម្រង់នៃការខូចខាតទេ។ បន្ថែមលើសពីនេះទៅទៀត មាត្រា១៤១ស្តីពី “ការរុករកឃើញសម្បត្តិវប្បធម៌ ឬរ៉ែនៅក្នុងដី” ចែងដូចគ្នាទៅនឹងសេចក្តីចែងពីកម្មសិទ្ធក្នុងច្បាប់ឆ្នាំ២០០១។
ក្រមព្រហ្មទណ្ឌកម្ពុជា រួមបញ្ចូលបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌដែលអាចដាក់ទោសលើអ្នកលួចសម្បត្តិវប្បធម៌។ ការបំផ្លិចបំផ្លាញនានាលើសម្បត្តិវប្បធម៌ រួមមាន“ការបង្កការបំផ្លាញដោយចេតនា” ដែលសំដៅដល់ “ការបំផ្លាញ ការធ្វើឲ្យខូចរូបរាង ឬការបង្កការខូចខាតលើសម្បត្តិរបស់បុគ្គលដទៃដោយចេតនា”។ ការខូចខាតទ្រង់ទ្រាយតូចដែលកើតមានពីការបំផ្លាញដោយចេតនា គឺជាបទឧក្រិដ្ឋដាច់ដោយឡែកមួយ ក៏ប៉ុន្តែ“មិនសំដៅដល់ការបំផ្លាញសម្បត្តិវប្បធម៌សាធារណៈឬឯកជន ដែលជាផ្នែកមួយនៃបេតិកភណ្ឌជាតិរបស់ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទេ”។ ករណីលើកលែងជាពិសេសដែលបានចែងនៅក្នុងច្បាប់នេះ គឺដើម្បីដាក់ទោសពីបទឧក្រិដ្ឋតាមរយៈ “ការបំផ្លាញដោយចេតនា” និងដើម្បីបង្ហាញថា ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាចាត់ទុកការធ្វើឲ្យខូចខាតលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ គឺជាបទឧក្រិដ្ឋដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ៖ ពុំមានការបំផ្លិចបំផ្លាញសម្បត្តិវប្បធម៌ណាមួយ ត្រូវចាត់ទុកថាជាបទឧក្រិដ្ឋដែលមានកម្រិតស្រាលទេ។ បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ផ្នែកព្រះពុទ្ធសាសនា អាចទទួលបានការការពារបន្ថែមទៀត ដោយ “ចោរកម្មលើវត្ថុសក្ការៈនៃព្រះពុទ្ធសាសនា” សំដៅដល់“ចោរកម្មលើវត្ថុទីសក្ការៈនៃព្រះពុទ្ធសាសនាស្ថិតក្នុងអំពើបាបចែងដោយសាសនា” ព្រមទាំង “ការធ្វើឲ្យខូចខាតលើវត្ថុសក្ការៈនៃព្រះពុទ្ធសាសនា” ក្នុងទម្រង់នៃ “ការបំផ្លាញ ការប្តូររូបរាង ឬការធ្វើឲ្យខូចខាតលើវត្ថុឧទ្ទិសដល់ព្រះពុទ្ធសាសនា ឬគ្រឿងសក្ការៈនៃសាសនា”។
ចោរកម្ម គឺជា“ការបន្លំយកសម្បត្តិរបស់បុគ្គលណាម្នាក់តាមមធ្យោបាយណាមួយ ហើយមានចេតនារក្សាទុកសម្បត្តិដែលលួចបាននោះ”។ ចោរ អាចសំដៅដល់អ្នកលួចសម្បត្តិវប្បធម៌ទាំងឡាយណាដែលយកមកធ្វើជាទ្រព្យសម្បត្តិខ្លួនឯង។ ជាទូទៅ ចោរគឺអ្នកដែលលួចយកបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នៅក្នុងស្រុកដោយពុំបានរក្សាទុកទ្រព្យសម្បត្តិនោះឡើយ ប៉ុន្តែបែរជាលក់ទ្រព្យសម្បត្តិនោះទៅឲ្យឈ្មួញកណ្តាលបន្តទៀត។ ឈ្មួញកណ្តាល អាចនឹងត្រូវជាប់ទោសពីបទទទួលទិញទំនិញចោរកម្ម ពោលគឺ “ទទួលយក លាក់បំបាំង រក្សាទុក ឬផ្ទេរកម្មសិទ្ធិនៃវត្ថុនោះ ទោះបីជាបានដឹងថាវត្ថុទាំងនេះទទួលបានពីបទឧក្រិដ្ឋ ឬបទមជ្ឈិមក៏ដោយ”។ បទឧក្រិដ្ឋនេះអាចរួមបញ្ចូល “ការដើរតួនាទីជាអន្តរការី ដើម្បីធ្វើការផ្ទេរកម្មសិទ្ធិលើសម្បត្តិវប្បធម៌” ដែលជាទង្វើមួយរបស់ឈ្មួញកណ្តាល។
(ច) អង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា
ជម្រើសចុងក្រោយដែលដាក់ឲ្យមានការទទួលខុសត្រូវចំពោះអំពើចោរកម្មលើសម្បត្តិវប្បធម៌ដែលប្រព្រឹត្តដោយខ្មែរក្រហម គឺអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា (អ.វ.ត.ក.)។ នៅក្នុងច្បាប់ស្តីពីការបង្កើតអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញ ត្រង់មាត្រា៧បានចែងថា យុត្តាធិការរបស់អង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា គឺអនុវត្តទៅតាមការចែងថា“ជនសង្ស័យដែលទទួលខុសត្រូវខ្ពស់បំផុតលើ ការបំផ្លាញសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលជម្លោះប្រដាប់អាវុធ យោងតាមសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ ឆ្នាំ១៩៥៤ ស្តីពីកិច្ចការការពារសម្បត្តិវប្បធម៌នៅក្នុងអំឡុងពេលប្រដាប់អាវុធ ក្នុងចន្លោះថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ និងថ្ងៃទី៦ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩”។ ដូចដែលមានចែង មាត្រានេះបានដាក់កំហិតក្នុងការអនុវត្តន៍ ប្រសិនបើអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា ព្យាយាមដាក់ឲ្យខ្មែរក្រហមឲ្យទទួលខុសត្រូវចំពោះទង្វើបំផ្លិចបំផ្លាញបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដែលខ្លួនបានប្រព្រឹត្ត។ ទី១ សន្ធិសញ្ញាទីក្រុង ហេកហ្ក៍ឆ្នាំ១៩៥៤ បានដាក់ចេញនូវកាតព្វកិច្ចដល់ប្រទេសហត្ថលេខី ក្នុងការការពារបេតិកភណ្ឌ វប្បធម៌របស់ខ្លួន ពោលគឺមិនត្រូវប្រព្រឹត្តការបំផ្លាញលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ប្រទេសខ្លួនឡើយ។ ទី២ ជាការជាក់ស្តែង ហាក់បីដូចជាពុំមានទំនាក់ទំនងច្បាស់លាស់រវាងជម្លោះប្រដាប់អាវុធ និងការកាន់កាប់របស់ខ្មែរក្រហម ដូចដែលបានតម្រូវនៅក្នុងសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងហេកហ្ក៍ទេ។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី ក៏ការកាន់កាប់របស់វៀតណាមគឺគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងទៅនឹងជម្លោះប្រដាប់អាវុធ។ ការកំណត់នេះ គឺអាស្រ័យលើការសម្រេចរបស់ចៅក្រម។
ជាជាងផ្អែកទៅលើមាត្រា៧ ព្រះរាជអាជ្ញានៅអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា អាចផ្អែកលើមាត្រា៥ នៃច្បាប់ស្តីពីការបង្កើតអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញ ដែលអាចដាក់ឲ្យមន្ត្រីខ្មែរក្រហមទទួលទោសពីបទឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងមនុស្សជាតិ។ ឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងមនុស្សជាតិ ពុំបានតម្រូវឲ្យមានវត្តមាននៃជម្លោះប្រដាប់អាវុធទេ ប៉ុន្តែនិយាយថា ឧក្រិដ្ឋកម្មកើតមានឡើងដោយសារមូលហេតុនយោបាយទាក់ទងនឹងការរើសអើងពូជសាសន៍និងសាសនា។ ដោយហេតុថាខ្មែរក្រហមប្រឆាំងនឹងសាសនា ចោរកម្មលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ កើតមានឡើងដោយទំនោរប្រឆាំងនឹងសាសនា ដែលអាចឲ្យមាត្រា៥ផ្តល់ជាវិធានការដល់មាត្រា៧ ក្នុងការកាត់ទោសខ្មែរក្រហមពីឧក្រិដ្ឋកម្មបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌។
តាមទ្រឹស្តីនៃការប្រមូលផ្តុំនៃច្បាប់អន្តរជាតិ កិច្ចព្រមព្រៀងអន្តរជាតិ និងច្បាប់ក្នុងស្រុក តម្រូវឲ្យមានការការពារត្រឹមត្រូវលើបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់កម្ពុជា។ ផ្អែកតាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវនៅទីតាំងប្រាសាទភ្នំដា និងប្រាសាទតាមន្ត យើងសង្កេតឃើញថាច្បាប់ទាំងអស់នេះពុំត្រូវបានអនុវត្តទាំងស្រុងទេ។
